دعا در لغت به معنای صدا زدن و یاری طلبیدن و در اصطلاح شرع، به معنای گفت و گو کردن با حق تعالی به نحو طلب حاجت و در خواست حل مشکلات از درگاه اوست.
دعا در آیات
کلمه دعا و مشتقاتش حدود دویست بار در قرآن بکار رفته است. قرآن کریم با تأکید فراوان و با بیان های گوناگون مردم را بدان فرا می خواند و نسبت به سستی در عدم بهره برداری از این کلید رحمت و سعادت هشدار می دهد. خداوند در قرآن گاه می فرماید: «و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سوال می کنند، (بگو) من نزدیکم، دعای هر دعا کننده ای را، به هنگامی که مرا بخواند پاسخ می گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند.)» و گاه می فرماید: «پروردگار شما گفته است، مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپدیرم.» و گاهی نمونه ای از دعاهای مستجاب که برای بسیاری از مردم تجربه شده است را ارائه می دهد، «کسی که دعای مضطر را اجابت می کند و گرفتاری را برطرف می سازد و شما را خلفای زمین قرار می دهد، آیا معبودی با خداست؟» و در برخی موارد تأکید می فرماید که دعا میزان وزن و اعتبار و ارزش انسان نزد خداوند متعال است: «پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد. شما (آیات خدا و پیامبران را) تکذیب کردید و (این عمل) دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد.» و در نقطه مقابل، کسانی که تنها هنگام گرفتاری و بلا خدا را می خوانند، نکوهش می کند و کسانی که از دعا دوری می کنند به جهنم تهدید می نماید. «کسانی که از عبادت من تکبر ورزند بزودی با ذلت وارد دوزخ می شوند.»
دعا در روایات
روایات بی شماری در باب دعا وجود دارد که بر اهمیت و محبوبیت آن دلالت می کند. در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.
1.در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: در نیازهایتان، دست به دامن خدا شوید و در گرفتاری هایتان به او پناه ببرید و به درگاهش زاری کنید و او را بخوانید؛ زیرا دعا مغز عبادت است.
2.حنان بن سدیر گوید، پدرم گفت: از امام باقر(ع) پرسیدم: بهترین عبادت کدام است؟ فرمودند: هیچ چیز نزد خداوند از درخواست و طلب آنچه نزد خداوند است، بهتر نیست.
مقدمات اجابت دعا
هر دعایی برای به اجابت رسیدن به مقدماتی نیاز دارد که در اینجا به چند مورد اشاره می شود:
الف: شرایط پیش از دعا
1.شناخت و معرفت نسبت به خدا:
شناخت خداوند متعال، یکی از مهم ترین شرایط استجابت دعاست. با توجه به روایاتی که در این زمینه آمده است، در می یابیم که بدون تحصیل این شناخت، دعای فرد مستجاب نخواهد شد. پیامبر اکرم(ص)، خداوند عزوجل فرمود: هر که از من درخواست کند، در حالی که بداند من سود و زیان می رسانم، درخواست او را می پذیرم.در روایتی دیگر از امام کاظم(ع) نقل شده است که عده ای به امام صادق(ع) گفتند: دعا می کنیم، اما دعایمان مستجاب نمی شود! حضرت فرمود: چون شما کسی را می خوانید که نمی شناسیدش.
2.اخلاص:
اخلاص به معنای پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیر خداست و به عبارت دیگر «حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هر گونه شرک خفی و جلی پاک باشد.» حضرت علی(ع) در این باره می فرماید: کسی که از سر اخلاص دعا کند، به یکی از این سه چیز دست می یابد: گناهی آمرزیده، یا خیری زود هنگام، یا به تأخیر افتادن شر و گزند.
3.حلال بودن در آمد و خوراک:
پیامبر اکرم(ص) در جواب به کسی که به ایشان گفت: دوست دارم دعایم مستجاب شود فرمود: خوراکت را پاک گردان و حرام را وارد شکمت مکن. در روایتی دیگر امام صادق(ع) می فرماید: هر گاه فردی از شما خواست دعایش مستجاب شود، درآمدش را پاک گرداند و از زیر بار حقوق مردم بیرون برود؛ دعای بنده ای که در شکمش حرام باشد، یا حق یکی از خلق خدا به گردنش باشد، به درگاه خداوند بالا نمی رود. طبق روایاتی که بیان شد این چنین برداشت می شود که عمل صالح و لقمه حلال در استجابت دعا به درگاه الهی مؤثر است و کسی که از حرام گوشتی به بدنش برویاند و یا حق کسی بر گردنش باشد و از خدای متعال در خواستی نماید، جوابی نخواهد شنید.
4.یقین به اجابت:
امام صادق(ع) می فرماید: چون دعا کنی باید چنان گمان کنی که حاجت تو بر در ایستاده است و داخل می شود.دلیل این شرط این است که اجابت دارای مراتبی است و ما به تمام مصالح و مفاسد آن آشنایی نداریم و نفس خواستن از خداوند نوعی عبادت و اظهار خضوع در مقابل خداوند است که خداوند این حالت تواضع و اظهار نیاز را بر طبق رحمت واسعه اش بدون پاداش نمی گذارد.
5.حضور قلب:
حضور قلب در دعا به معنای توجه کامل به خدای متعال و احساس نیاز به او و خواستن از دل می باشد. در روایتی امام صادق(ع) می فرمایند: خدای متعال دعایی را که از دل غافل بیرون آید نمی پذیرد. پس هر گاه دعا کردی، به دلت رو کن، آن گاه به اجابت یقین داشته باش.
6.بریدن از غیر خدا:
یکی از اصلی ترین مقدمات اجابت دعا و شاید از مهم ترین مقدمات اجابت دعا، انقطاع از غیر خداست. در دعاهایی که از ائمه(ع) به ما رسیده، آن بزرگواران تأکید بسیاری بر امید بستن به خدای متعال و نهی از امید بستن به غیر خدا شده است. چرا که اگر کسی واقعاً به این درجه برسد که هیچ کس به غیر از خدا نمی تواند حاجت او را برآورده سازد و همه چیز به دست اوست و یقین به این عقیده داشته باشد، هیچ گاه به در خانه کسی به غیر از خدا رجوع نمی کند؛ چرا که همه محتاج لطف و عنایات او هستند. بنابراین باید وقت دعا توجه به این نکته داشته باشیم که کسی به غیر خدای متعال نمی تواند حوائج و مشکلات ما را مرتفع سازد مگر به اذن خدا و با عنایت و لطف او. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: خداوند فرموده است: بی گمان امید هر مؤمنی را که به غیر من امید بندد، قطع می کنم.
ب: شرایط حین دعا
1.شروع با بسم الله:
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: دعایی که اولش بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود، رد نمی شود.
2.حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر و خاندانش:
امام صادق(ع) می فرماید: بپرهیزید از اینکه یکی از شما بدون مدح و ثنای پروردگارش از او چیزی از حاجت های دنیا و آخرت بخواهد، مگر اینکه با ستایش خداوند شروع کند. بعد از حمد ثنای خداوند وارد شده است که بر پیامبر و خاندانش صلوات فرستاده شود چرا که در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: هر کس حاجتی به درگاه خداوند دارد اول با صلوات بر پیامبر و خاندانش شروع کند سپس حاجت بخواهد و در پایان دعا را با صلوات ختم کند؛ چرا که خداوند متعال کریم تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند و وسط را نپذیرد.
3.اقرار به گناهکاری خود:
اقرار به بدی ها و گناهان روح انسان را برای اتصال به فضل و رحمت الهی آماده می سازد و موجب چشیدن روحانیت و معنویت دعا می شود و زمینه و توفیق توبه را فراهم می کند. چنانچه در قرآن آمده است که حضرت موسی(ع) رو به پروردگار چنین گفت: «پروردگارا من به خویش ستم کردم، مرا ببخش»
4.رقت قلب و گریه: امام صادق(ع) می فرماید:
هر گاه رقت قلب پیدا کردید، دعا کنید. رقت قلب، اغلب موجب می شود که اولا غیر خدا از دل محو شود و ثانیا قلب به کلی متوجه خداوند گردد. دل آدمی تا نشکند و کاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفی است که پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهی ببارد قطره ای به داخل این ظرف نفوذ نخواهد کرد. لذا قلب غیر رقیق هیچ بهره ای از رحمت خداوند نخواهد داشت.
5.دعا برای دیگران: امام صادق(ع) می فرماید:
سریعترین دعا برای اجابت، دعا برای برادر دینی است که هم دعا پشت سر او باشد و هم اول برای او دعا کند. در این صورت ملک موکل به این دعا آمین گوید و به دعا کننده گوید برای تو دو برابرش باد. لذا هر دعایی که برای برادر مومنش بکند، برای خودش هم اجابت می شود.
6. ختم دعا با جمله «ماشاءالله لا قوه الا بالله»:
امام صادق(ع) می فرماید: هیچ کس دعایش را به قول «ماشاءالله لا قوه الا بالله» ختم نمی کند، مگر اینکه حاجتش برآورده شود.
فوائد دعا
1.دفع بلای حتمی:
یکی از فوائد دعا، دفع بلای حتمی است. امام کاظم(ع) فرمود: دعا کنید چرا که دعا و در خواست از خداوند بلا را دفع می کند، در حالی که بلا مقدر و حتمی شده است.
2.آرامش روانی:
گاهی انسان در زندگی روزمره خود گرفتار مشکلاتی می شود که بر طرف کردن آن از توانش خارج است، و باعث ایجاد نگرانی و اضطراب می شود. بهترین راه برای از بین بردن اضطراب و به دست آوردن آرامش، دعا و راز و نیاز با خداست چرا که دعا برقراری ارتباط بنده با خداست. خدایی که بر هر کاری تواناست. این ارتباط انسان را امیدوار و دلگرم به قدرتی برتر می کند که اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختی ها را برطرف می کند.
3.رسیدن به مقام و منزلت در پیشگاه خداوند:
امام صادق(ع) می فرماید: نزد خداوند مقام و منزلتی است که فقط با دعا می توان به آن رسید.
4.خودسازی:
برقراری ارتباط با خداوند و با او به راز و نیاز پرداختن در صورتی امکان پذیر است که اعمال او خلاف خواست پروردگار نباشد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «در خواست کسانی را که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده اند می پذیرد و از فضل خود بر آنها می افزاید، اما برای کافران عذاب شدیدی است.» بنابراین چون شرط به اجابت رسیدن دعا، ترک گناه است، کسی که حقیقتا درخواستی از خدا دارد، مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.
انواع دعا
1.دعای مأثور:
مأثور به معنی سخن نقل شده و روایت شده و دعای مأثور به معنای دعایی است که از زمان های دیرین از شخصی به شخص دیگر رسیده باشد و در مجموع به دعاهایی گفته می شوند که از معصومین(ع) نقل شده اند. مانند دعای کمیل، که از حضرت خضر(ع) نقل شده است و خواندن آن در بسیاری شب ها از جمله شب جمعه و شب نیمه شعبان بسیار سفارش شده است و دعاهای دیگری نظیر، مناجات شعبانیه، دعاهای امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، دعای توسل، دعای عرفه و….
2.دعای غیر مأثور:
دعای غیر مأثور دعاهایی است که خودمان می خوانیم و مضامین آن ربطی به دعاهای مأثور و روایات معصومین(ع) ندارند.
موانع استجابت دعا:
1.ارتکاب گناه:
گناه انسان را از اوج اعتلای انسان پایین می کشد و آن جنبه معنوی را -که مایه تمایز انسان از دیگر موجودات- است از بین می برد و مانع استجابت دعا می شود. امام باقر(ع) می فرماید: گاهی بنده از خداوند حاجتی را درخواست می کند که شایسته اجابت است، حال به زودی یا در مدت طولانی. سپس این بنده گناهی را مرتکب می شود، که خداوند به ملائکه می فرماید: حاجتش را برآورده نکنید و او را محروم سازید؛ چرا که باعث خشم من و محرومیت از فضل من شده است.
2.ستم کردن:
یکی دیگر از موانع اجابت دعا ظلم و ستم کردن به غیر است، در این صورت خدای متعال، یاور مظلومان است و جزای شخص ظالم و ستمکار را خواهد داد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: ستم نکنید که در این صورت، دعا می کنید و دعایتان مستجاب نمی شود، و باران می طلبید و باران نمی آید، و از خدا یاری می جویید و یاری نمی شوید.
3.عقوق والدین:
یکی دیگر از موانع اجابت دعا، نافرمانی از پدر و مادر است. امام صادق(ع) می فرماید: گناهانی که نعمت ها را زوال می آورند ستم کردن و… است و آن گناهانی که دعا را رد می کنند و فضا را تاریک می گردانند، نافرمانی از پدر و مادر و آزردن آن هاست.
4.حکمت خدا:
بسیاری از دعاهای انسان حتی با رعایت آداب و شرایط خاص دعا، باز هم به مرحله اجابت نمی رسد. این ها همان هایی است که حکمت خداوند برآورده شدنش را جایز نمی داند. زیرا برآورده شدن این دعاها جز شر و نزدیکی انسان به آتش دوزخ هیچ ثمره ای نخواهد داشت. چنانچه پیامبر اکرم(ص) می فرماید: همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت های دنیا قرار می گیرد، امّا خداوند از فراز هفت آسمان، یاد او می کند و می فرماید: فرشتگان من، این بنده ام به حاجتی از حاجت های دنیا نزدیک شده است. اگر آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش گشوده ام. پس آن را از او دور کنید