حضرت فاطمه معصومه در سال 173 هجری قمری و 25 سال پس از تولد امام رضا (ع) در شهر مدینه متولد شدند. ایشان به همراه برادر بزرگوارشان حضرت رضا (ع) در میان دیگر فرزندان امام موسی بن جعفر (ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و شایستگی ادامه دادن خط امامت پدر را دارا بودند. مادر هر دو معصوم، حضرت نجمه خاتون (س) بود.
حضرت معصومه تنها 6 سالگی از نعمت حضور پدر بهره مند بودند. پس از آن پدر زندانی شد بعد از 4 سال به شهادت رسیدند و ایشان از کودکی متحمل هجر و فراق شدند. پس از آن حضرت فاطمه معصومه تحت تربیت برادر قرار گرفتند، البته به عنوان امام و ولی امر آن حضرت. پس از به امامت رسیدن حضرت رضا (ع) و تبعید ایشان به خراسان، بار دیگر بر غم فراق حضرت معصومه افزوده شد.
یک سال بعد حضرت فاطمه معصومه (ع) که در غم دوری برادر بی تاب بود، پس از دریافت نامه‌ای از وی خود را مهیای سفر به ایران می‌کند. ایشان به همراه جمعی از برادران و نزدیکان راهی شده اما بنا به روایاتی در شهر ساوه توسط سربازان عباسی مورد حمله قرار می‌گیرند و همراهان ایشان به شهادت می‌رسند. نقل است که خود ایشان نیز مسموم شده و از ادامه سفر منصرف شده و مسیر را به سمت قم تغییر می‌دهند. آنجا برای 17 یا 19 روز در منزل فردی به نام موسی بن خزرج ساکن بوده و به عبادت پروردگار مشغول می‌شوند. پس از این مدت بدون دیدن برادر و شدت غم و ناراحتی وارد شده چشم از جهان فرو بستند.
علت نام گذاری حضرت معصومه به نام فاطمه
نام و نسب آن حضرت در کتب تاریخی و مذهبی حضرت فاطمه بنت موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام دختر ولی خدا، خواهر ولی خدا و عمه ولی خداست. با این وجود ایشان در بین مردم ایران به حضرت معصومه شناخته می‌شود.ائمه علیهم السلام به نام فاطمه توجه بسیار داشته اند، زیرا نام مادربزرگشان، بزرگ، پیشوای زنان عالمیان، صلوات الله علیه و آله و سلم است. از این رو می‌بینیم که دختران خود را به این نام می گذارند و همچنین آن را توصیه می کنند: از سلیمان جعفری نقل است که از ابوالحسن علیه السلام شنیدم که می گفت: فقر در خانه ای وارد نمی شود که نام محمد یا احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله یا فاطمه در میان آنان است.
فاطمه و علت شهرت او به معصومه
این بانوی بزرگوار تا زمانی که به یاد می‌آید به معصومه معروف بود و برخی این را به یکی از این دو دلیل نسبت داده اند:
اول: ایرانیان او را “معصومه فاطمه” یا عصمت قم می نامیدند، زیرا معصوم در فارسی به معنای معصوم و وصف کودک معصوم است و این برای نشان دادن پاکی و صفای روح ایشان بوده است.
دوم: این که این به خاطر طهارت و عصمت او از گناهان است، زیرا عصمت بر دو قسم است، یک عصمت واجب که بر ائمه معصومین علیهم السلام ثابت شد، و یک عصمت مباح که برای اولیای بزرگ خدای متعال ثابت شده است. که از گناهان تقدیس و پاک شده اند. شاید آنچه در ثواب زیارت آن حضرت از عبارات متشابه ائمه معصومین علیهم السلام ذکر شد مؤید این وجه باشد، مانند این که هر که او را زیارت کند بهشت یا بهشت و امثال آن را دارد.
این بانو معروف به محدثه، عابد و کریمه اهل بیت علیهم السلام است. فاطمه سلام الله (حضرت معصومه) علیها بر دینی استوار و خالصانه و دوری مداوم از گناه و بی نهایت تقوا و پرهیزگاری و زهد داشت. از روایات بر می‌آید که حضرت معصومه عابد مطهر و خجسته‌ای شبیه مادربزرگش فاطمه الزهرا سلام الله علیها بوده و با وجود سن کم در بین اهل بیت سلام الله علیها از مقام و منزلت والایی برخوردار بوده است. به این دلیل است که پس از وفات ایشان بنای ساده ای بر قبرش برپا کردند، سپس گنبدی بر آن ساختند و آن را زیارتگاه کردند.
علت انتخاب ولادت حضرت معصومه (س) برای روز دختر
علت انتخاب 11 خرداد ولادت حضرت معصومه به عنوان روز دختر ریشه در تجرد و عدم ازدواج ایشان دارد. این حضرت از معدود معصومین بودند که هرگز ازدواج نکردند. در این خصوص اخبار مختلفی توسط تاریخ نویسان ثبت شده است که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
- در تاریخ یعقوبی این طور آمده است که علت ازدواج نکردن حضرت فاطمه معصومه (س) وصیت پدر ایشان بوده است. پس هیچ یک از دختران امام موسی بن جعفر متاهل نشدند، به جز ام سلمه که آن محرمیت برای رفتن به سفر حج بود.
اما این موضوع با سنت پیامبر و اهمیت و تاکید اسلام به ازدواج همخوانی نداشت. پس نمی‌توان پذیرفت امام موسی کاظم (ع) نظری در تقابل با جد بزرگوارشان پیامبر اکرم بدهند.
- در نظریه دیگر عدم وجود شخص با لیاقت و هم سطح با حضرت معصومه را دلیل تجرد ایشان معرفی کردند. این هم با توصیه ها و احادیث موجود از پیامبر همخوانی ندارد، چرا که پیامبر در جایی فرمودند: «هرگاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می‌پسندید (هرچند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید در زمین فتنه و فساد بزرگ برپا می شود».
در طرف دیگر جونان شایسته‌ای که همسنگ ایشان باشد از تبار امام حسن و امام حسین (ع) وجود داشتند که می‌توانستند همسر مناسبی برای حضرت معصومه باشند.
- خفقان و نظارت بر خاندان امام موسی بن جعفر (ع) آنچنان سنگین بود که کسی جرات ارتباط و وصلت با این خانواده را نمی‌داد زیرا از دستگاه حکومتی هراس داشتند.
این دلیل قابل پذیرش است. در آن ایام خاندان نبوی به حدی در کنترل حاکمان ستمگر بودند که از بسیاری مواهب زندگی محروم می‌ماندند.